Ik denk, dus ik ben?
“Begin zeventiende eeuw, op het hoogtepunt van de Renaissance, verklaarde de Franse filosoof René Descartes: “Ik denk, dus ik ben.” Descartes leefde in een tijd van intellectueel ontwaken en voorkeur voor rede en kennis; hij concentreerde zich dan ook op de activiteit van het denken, met name de twijfel, en baseerde daarop de identiteit.”
Dit stukje las ik onlangs in ‘Angst beheersen met aandacht’. Het viel me op, omdat een van de deelnemers aan mijn mindfulnesstrainingen, de uitspraak van Descartes had ingebracht in de training. We hebben toen samen geëxploreerd hoe het zit met gedachten en ‘Zijn’. Het is een interessant onderwerp, waar in de loop van de geschiedenis verschillende visies op zijn gegeven.
Ik ben, dus ik denk
Eind jaren ’70 begon Jon Kabat-Zinn met het vertalen van ‘de werkzame stof van het boeddhisme’ in een 8-weekse mindfulnesstraining. De basis hiervan is te ‘zijn’ met alles wat zich aandient in het hier en nu. Ook gedachten stromen in en uit in het hier en nu. Dus in de zijnsmodus (ik ben), is het komen en gaan van gedachten een gegeven.
Begin deze eeuw zijn neurowetenschappers in Engeland aan de slag gegaan met het mindfulnessprogramma binnen de geestelijke gezondheidszorg. Ze onderzochten in het kader van depressie, hoe negatieve gedachten ontstaan en ontdekten dat negatieve gedachten onderdeel zijn van een automatisch proces waarin gedachten en gevoelens elkaar in een keten opvolgen. Er zijn patronen, waarlangs ze zich vanzelf ontwikkelen. Gedachten bleken dus een onvermijdelijk onderdeel te zijn van ons bestaan.
Ik ben wat ik dacht
De Boeddha zegt: ”Alles wat we zijn, is het resultaat van wat we dachten”.
Niet iedereen is het erover eens dat de Boeddha dit echt heeft gezegd, maar als hij iets van deze strekking heeft gezegd, dan bedoelde hij misschien wat Thich Nhat Hanh ‘feeding the good seeds, or feeding the bad seeds’ noemt. We ervaren continu gedachten en gevoelens – positieve en negatieve. Thich Nhat Hanh vergelijkt deze met zaadjes, en stelt voor dat je de goede zaadjes plant en verzorgt, waardoor ze groeien. Zo cultiveer en vermeerder je het goede. Onder de slechte zaadjes ligt pijn en lijden; als je jezelf voedt met de goede zaadjes, ben je in staat om de slechte zaadjes met compassie te benaderen (en transformeren).
Of we kunnen de uitspraak van de Boeddha parafraseren als “Wat je zegt, ben je zelf.” Alles wat je om je heen ziet, weerspiegelt jouw belevingswereld. Als je iemand beschuldigt van egoïsme, zegt dat soms meer over jou dan over de ander. Je kunt dit niet voorkomen: je bewustzijn richt zich automatisch. Als je bijvoorbeeld denkt aan egoïsme, zul je dit om je heen zien. Je raakt ervan overtuigd dat er veel egoïsme is in je omgeving en ziet dat meer en meer bevestigd. Je bestempelt de wereld als egoïstisch en om jezelf hiertegen te wapenen ga je jezelf egoïstisch gedragen. Zo creëer je jezelf en de wereld om je heen en houd je je belevingswereld in stand.
Lees meer in mijn blog over synchroniciteit.
Ik denk wat ik ben
Onze gedachten en overtuigingen vormen in ons dagelijks leven onze identiteit. Ondanks dat ze ons lijden in stand houden, geloven we ze. Ons ego – onze ik-identiteit – acht het van levensbelang vast te houden aan een onveranderlijk, vaststaand geheel van gedachten en overtuigingen over hoe wij en onze wereld in elkaar zitten. Eigenlijk ís dat ons ego, onze ik-identiteit. We herbevestigen steeds weer deze ik-identiteit door de gedachten en overtuigingen te herhalen en te herbevestigen.
Voorbeelden van dergelijke gedachten:
- Ik kan het niet
- Mijn partner waardeert me niet zoals ik ben
- Als ik ga doen wat ik echt wil, word ik afgewezen en sta ik er helemaal alleen voor
- Ik ben nu eenmaal een stresskip
The Work
Byron Katie heeft met The Work een methode ontwikkeld, waarbij je via vier vragen je eigen gedachten en overtuigingen onder de loep neemt, relativeert en herziet:
- Is het waar?
- Is het absoluut, 100%, waar?
- Hoe zou je reageren, wat zou er gebeuren, als je deze gedachte gelooft?
- Wie zou je zijn zonder deze gedachte?
Draai de gedachte nu om.
Deze methode van bevraging vraagt veel compassie van de begeleider. Ik adviseer je om dit te doen met een goede coach of therapeut waarbij je je veilig voelt.
Ik ben niet mijn gedachten
Stel dat je naar een film kijkt en in die film rijdt een vrachtwagen frontaal op een auto die daardoor total loss is. Eén groot wrak! Je kijkt ernaar, vindt het zelfs grappig en er ontstaan geen piekergedachten over dat het anders had moeten zijn.
Na de film loop je de bioscoop uit en je ziet dat er tijdens de film een auto, waarschijnlijk ook een vrachtwagen, kennelijk keihard tegen jouw auto is aangereden. Direct begint het piekerverstand te ratelen:
• “Waarom overkomt mij dit nou?”
• “Had die chauffeur niet uit zijn doppen kunnen kijken?”
• “Had ik mijn auto maar verderop geparkeerd.”
• “Wat als de verzekering te weinig gaat uitbetalen?”
Door al deze piekergedachten ontstaat er een grote emotie. Je bent direct boos en gefrustreerd over dit voorval!
Maar dan blijkt dat je niet goed hebt gekeken. Het is jouw auto helemaal niet! Het is wel hetzelfde merk en dezelfde kleur, maar jouw auto staat tien meter verderop. Direct is de emotie weg en net als in de film vind je het zelfs grappig.
Kortom: het piekerverstand gaat ratelen zodra we ons identificeren en denken dat dingen anders hadden kunnen zijn dan dat ze zijn.
(Met dank aan Paul Smit)
In de mindfulness leren we ons te de-identificeren. In plaats van vanuit je gedachten naar de wereld te kijken, leer je vanuit jezelf naar je gedachten te kijken.
Deze zienswijze vereist training, want ons ego – onze ik-identiteit – houdt zichzelf in stand door een tegengestelde beweging te maken: de identificatie bevestigen en versterken. Daarom is het – net als bij lichamelijke conditietraining – van belang dat we onze geest dagelijks trainen in deze de-identificatie: we zijn niet onze gedachten.
Ik ben meer dan mijn gedachten
Het verleidelijke afdwalen
Toch is het ontzettend moeilijk om de opkomende en weer verdwijnende gedachten en gevoelens te blijven observeren, want het liefst zwerven ze alle kanten op. En al zijn ze nog zo inconcreet en vluchtig, het is heel verleidelijk om erin op te gaan.
Zelden onderkennen we dat gedachten of gevoelens eigenlijk aparte gebeurtenissen zijn binnen het veld van gewaarzijn, kleine vluchtige incidentjes in de geest, die altijd enigszins onnauwkeurig en onbetrouwbaar zijn, en soms in hoge mate.
Misschien is het de vrees dat we minder zijn dan we denken te zijn,
terwijl we in werkelijkheid heel veel meer zijn.
(Met dank aan Jon Kabat-Zinn)
Dit gaat een stap verder dan de mindfulness: we omarmen alles wat er is, ook onze gedachten. De tussenstap van de-identificatie is noodzakelijk, om te voorkomen dat we erin opgaan. Nu kunnen we ons er opnieuw mee verbinden, zonder dat we ze geloven en ernaar handelen. We verbinden ons nu op hartniveau. Dit is compassie: we zien de gedachten en emoties, we voelen ze en omarmen ze. We verbinden ons met de pijn en het lijden die eronder liggen en houden ze aan ons hart, zonder dat ‘het moet worden opgelost’.
Ik heb vaak last van behoorlijke buikpijn. Krampen die het me soms zeer moeilijk maken om te functioneren. Meestal zijn ze minder heftig, maar zelden is het helemaal rustig in mijn buik. Deze lichamelijke pijn heb ik leren accepteren en de gedachten en gevoelens die erbij hoorden (zoals dat het oneerlijk is) heb ik leren observeren. Ik ga daar niet meer in op en ze zijn meestal vrij rustig. Vorig jaar ben ik intensief aan de slag gegaan met compassie en werd ik geconfronteerd met mijn wens dat die buikpijn weg is. Een wens die zover ik nu kan overzien, niet waar zal worden gemaakt. Dat ging met verdriet en boosheid gepaard, en vooral met angst voor wat er zou gebeuren als ik deze wens toe zou laten. Het kostte me veel moeite het verlangen te erkennen dat ik pijnvrij zou zijn. En toch heb ik dat uiteindelijk, zittend op mijn kussen, gedaan. De tranen stroomden – én ik voelde me bevrijd.
Ik denk, dus ik ben?
Gedachten zijn ervaringen.
‘Ik’ is een ervaring, of beter: ‘ik’ zijn ervaringen.
Alle ervaringen Zijn.
Er is alleen maar Zijn, in ieder moment. Zijn met alle ervaringen die zich in ieder moment aandienen en die vanzelf weer verdwijnen.
Mijn lees-, denk- en schrijfwerk over het onderwerp doen me denken aan het verhaal ‘De sleutel in het donker’ van Moella Nasroeddin. Het ‘zijn’ waarop Descartes doelde in zijn uitspraak, is een ander ‘zijn’ dan de mindfulness bedoelt. Descartes had zijn bewustzijn gericht op de ratio en veronderstelde dat zijn gedachten essentieel waren voor zijn bestaan, voor zijn identiteit. Echter, Descartes liet hiermee een zeer beperkt licht schijnen op gedachten en Zijn. Dankzij de mindfulness is in onze westerse wereld het schijnsel verbreed en hebben we ruimer zicht op het onderwerp. De vraag is hoeveel nog altijd in duister is gehuld.
